در سال 1403، صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات ایران در مسیر تحولاتی قرار گرفته که با وجود چالش های ناشی از محدودیت های بین المللی و تحریم ها، نشان دهنده تلاش های داخلی برای همگام شدن با پیشرفت های جهانی است. این تحولات در بستری از نیازهای داخلی، سیاست های کلان دولتی، و تلاش برای خودکفایی فناورانه شکل گرفته اند. در ادامه، مهمترین روندها و دستاوردهای این صنعت در یکسال اخیر با تمرکز بر ایران بررسی میشود.
به گزارش داتیکا، افزایش توجه به توسعه زیرساخت های ارتباطی داخلی، به ویژه در حوزه پهنای باند و شبکه های نسل چهارم و پنجم، از اولویت های اصلی صنعت مخابرات ایران بوده است. اگرچه گسترش شبکه ۵G در ایران هنوز در مراحل اولیه قرار دارد، اما آزمایش های محدودی در شهرهای بزرگی مانند تهران و اصفهان انجام شده است. با این حال، چالش های فنی و مالی ناشی از تحریم ها، دسترسی به تجهیزات پیشرفته را دشوار کرده است. در همین راستا، شرکت های داخلی مانند ایرانسل و همراه اول تلاش کرده اند با ارتقای شبکه های موجود، سرعت و پوشش اینترنت همراه را بهبود بخشند. به عنوان مثال، گزارش ها حاکی از افزایش میانگین سرعت اینترنت همراه در برخی مناطق شهری است که تا حدی پاسخگوی نیازهای رو به رشد کاربران به خصوص در حوزه دورکاری و آموزش آنلاین بوده است.
در حوزه هوش مصنوعی، ایران شاهد رشد استارت آپ ها و پروژه های تحقیقاتی در دانشگاه ها بوده است. مراکزی مانند دانشگاه شریف و تهران با همکاری شرکت های فناور، روی توسعه مدل های زبانی مبتنی بر زبان فارسی تمرکز کرده اند. این مدل ها که برای پردازش زبان طبیعی طراحی شده اند، هدفشان بهبود تعامل کاربران با سرویس های دیجیتال و کاهش وابستگی به فناوری های خارجی است. علاوه بر این، استفاده از هوش مصنوعی در حوزه سلامت، به ویژه در تشخیص بیماری ها از طریق تصاویر پزشکی، در برخی بیمارستانهای کشور آزمایش شده است. با این وجود، محدودیت در دسترسی به سخت افزارهای قدرتمند مانند پردازنده های گرافیکی پیشرفته، توسعه این فناوری ها را با کندی مواجه کرده است.
رایانش ابری نیز در ایران به عنوان راهکاری برای ذخیره سازی امن داده ها و کاهش هزینه های زیرساختی مورد توجه قرار گرفته است. با وجود تحریم ها که دسترسی به سرویس های بین المللی مانند آمازون یا مایکروسافت را غیرممکن ساخته، شرکت های داخلی مانند ابرآروان و پارسپک تلاش کرده اند سرویس های ابری بومی را توسعه دهند. این سرویس ها با استقبال سازمانهای دولتی و برخی کسب وکارهای خصوصی مواجه شده اند، چراکه الزامات قانونی مربوط به ذخیره سازی داده ها در داخل کشور را رعایت می کنند. با این حال، نگرانی ها درباره امنیت داده ها و محدودیت ظرفیت این سرویس ها در مقایسه با رقبای جهانی همچنان وجود دارد.
امنیت سایبری نیز به دلیل افزایش حملات سایبری به زیرساخت های حیاتی ایران، به یکی از دغدغه های اصلی تبدیل شده است. گزارش های منتشرشده حاکی از افزایش حملات باج افزاری به سازمان های دولتی و شرکت های خصوصی است که در برخی موارد موجب اختلال در خدمات شده است. در پاسخ به این تهدیدها، مرکز ملی فضای مجازی و سازمان های مرتبط، سیاست هایی برای تقویت امنیت سایبری تدوین کردهاند، از جمله الزام به استفاده از نرم افزارهای داخلی در دستگاه های دولتی و آموزش نیروی انسانی متخصص. همچنین، راه اندازی مراکز عملیات امنیت (SOC) در برخی سازمان های بزرگ، گامی در جهت مقابله با تهدیدات پیچیده است.
اینترنت اشیا (IoT) در ایران بیشتر در حوزه های صنعتی و کشاورزی مورد استفاده قرار گرفته است. به عنوان مثال، در پروژه های کشاورزی هوشمند در استان های شمالی و مرکزی، حسگرهایی برای نظارت بر رطوبت خاک و مصرف آب نصب شده اند که هدفشان بهینه سازی مصرف منابع است. در بخش انرژی نیز، استفاده از سیستم های هوشمند اندازه گیری برق و گاز در برخی شهرها آغاز شده است. با این حال، توسعه این فناوری ها با موانعی مانند نبود استانداردهای ملی یکپارچه و هزینه بالای استقرار سخت افزارها روبه روست.
در زمینه فناوری بلاکچین، ایران علیرغم چالش های قانونی، گام هایی را برای استفاده غیرمالی از این فناوری برداشته است. به طور خاص، وزارت صنعت، معدن و تجارت از بلاکچین برای ردیابی زنجیره تأمین محصولات صنعتی و معدنی استفاده کرده است. این اقدام با هدف کاهش قاچاق و افزایش شفافیت در تجارت انجام شده است. از سوی دیگر، بحث های گستردهای درباره استفاده از ارزهای دیجیتال برای دور زدن تحریم های بانکی مطرح شده، اما موضع رسمی دولت همچنان محتاطانه است و مقررات سختگیرانه ای برای فعالیت های مرتبط با رمزارزها وضع کرده است.
در حوزه انرژی و پایداری، صنعت ICT ایران با چالش های قابل توجهی روبه روست. مراکز داده داخلی به دلیل مصرف بالای انرژی و نبود زیرساخت های مناسب خنک کننده، با هزینه های عملیاتی بالا دست وپنجه نرم می کنند. برخی شرکت های نوپا در حال آزمایش راهکارهایی مانند استفاده از انرژی خورشیدی برای کاهش هزینه ها هستند، اما نبود حمایت مالی و فنی کافی، گسترش این پروژه ها را محدود کرده است. از سوی دیگر، بازیافت تجهیزات الکترونیکی به دلیل نبود سیستم جمع آوری ساختاریافته، هنوز در مرحله ابتدایی قرار دارد.
تحول در فضای کار دیجیتال نیز در ایران تحت تأثیر همه گیری کووید-۱۹ شتاب گرفت. بسیاری از شرکت ها و سازمان های دولتی ناگزیر به استفاده از پلتفرم های داخلی برای دورکاری شدند. سرویس های ویدئو کنفرانس بومی مانند «بله» و «آپارات» با افزایش کاربران مواجه شدند، هرچند مشکلاتی مانند کیفیت پایین ارتباط و محدودیت های فنی، تجربه کاربری را تحت تأثیر قرار داد. از طرفی، این تغییرات موجب شد بحث های جدیتری درباره لزوم بهبود زیرساخت های اینترنتی در سطح ملی مطرح شود.
سیاستگذاری و قانونگذاری در حوزه ICT ایران نیز دستخوش تغییراتی بوده است. طرح «صیانت از فضای مجازی» که با هدف کنترل محتوا و مدیریت ترافیک داده ها ارائه شد، واکنش های گستردهای را در جامعه فناوری کشور برانگیخت. منتقدان معتقدند این طرح میتواند دسترسی به اینترنت بین المللی را محدودتر کرده و بر فعالیت کسب وکارهای دیجیتال تأثیر منفی بگذارد. در مقابل، مسئولان استدلال میکنند که چنین سیاست هایی برای حفاظت از داده های ملی و مقابله با تهدیدات امنیتی ضروری است. علاوه بر این، وزارت ارتباطات برنامه هایی برای افزایش پوشش اینترنت در مناطق روستایی و محروم اجرا کرده است، اما سرعت اجرای این پروژه ها به دلیل کمبود بودجه و مشکلات لجستیکی کند بوده است.
در پایان، صنعت ICT ایران در یکسال گذشته در مسیری پرچالش اما امیدوارکننده حرکت کرده است. از یک سو، نوآوری های داخلی و تلاش برای خودکفایی در برخی فناوری ها قابل تقدیر است، و از سوی دیگر، تحریم ها، فرار مغزها، و کمبود سرمایه گذاری بخش خصوصی، پیشرفت های سریع را دشوار ساخته است. آینده این صنعت در گروی همکاری بین نهادهای دولتی، دانشگاه ها، و استارت آپ هاست تا با تمرکز بر آموزش نیروی انسانی متخصص و توسعه اکوسیستم فناوری، ایران را به جایگاهی رقابتی در منطقه برساند.