سردرگمی قانون گذاری پلتفرم ها

درباره پلتفرم ها می شود از زاویه های مختلفی صحبت کرد. واقعا در این خصوص هم از زاویه های مختلفی بحث شده است. از نظر من، دولت درباره اهمیت پلتفرم ها، کارکردهای آنها در جامعه و نقشی که ایفا می کنند، اتفاقا اطلاعات و درک خوبی دارد. می فهمد پلتفرم ها چه نوع بازیگرانی هستند و چه نقشی در اقتصاد و در عرصه سیاسی و در عرصه اجتماعی دارند و…؛ چون کمابیش راجع به این موضوع، تجربه هایی را از کشورهای مختلف و داده های موجود دارند. مشکلی که وجود دارد، در بحث نوع واکنشی است که باید در این خصوص داشته باشند. از منظر نوع واکنش، دولت ها در بحث فناوری های جدید و پدیده های جدید معمولا به دو صورت عمل می کنند؛ یا محافظه کارانه عمل می کنند، یعنی می کوشند همان قوانین و مقررات سنتی را که دارند با قوانین و مقررات موجودی که دارند، تطبیق دهند، طولش دهند و اینها را به قول معروف بکشانند و در پدیده های جاری بپوشانند و در آنها هم اعمال کنند و در فناوری های جدید هم اعمال کنند. به نظرم این بزرگ ترین مشکل ماست. کشورهای دیگری هم هستند که فناوری های جدید یا پدیده های جدید را به عنوان ماهیت ها و موجودیت های جدید می شناسند و متناسب با کارویژ ه های شان درباره این پدیده ها سیاست گذاری یا قانون گذاری می کنند. کلا درباره اینترنت در کشورمان از بدو امر که در جریان سیاست گذاری و قانون گذاری بودم، چند مثال عرض می کنم. وقتی اینترنت وارد کشور شد، کاری که انجام دادیم این بود که ماده یک قانون مطبوعات را اصلاح کردیم و گفتیم نشریات الکترونیک هم تابع قانون مطبوعات هستند. درحالی که همه می دانستیم آن زمان نشریه الکترونیک با تعریف موجود در ماده یک قانون مطبوعات درباره مطبوعات اصلا سازگاری ندارد و نمی توان قانون های مربوطه را اعمال کرد. دوباره در اصلاحات بعدی، اسم رسانه الکترونیک را استفاده کردیم تا چه کار کنیم؟ وب سایت ها و پایگاه های الکترونیکی و اینترنتی را هم تابع قانون مطبوعات قرار دهیم که بخواهند از مطبوعات، مجوز بگیرند. هیچ کدام از اینها جواب نداده و جواب نخواهد داد. در حوزه بحث های فرهنگی، کسانی که در حوزه مجازی کار می کردند، مجوزهایی از وزارت ارشاد گرفتند، در حوزه فعالیت های فرهنگی شان. بعد از مدتی، وزارت ارشاد که مقررات خاصی در این خصوص نداشت، دولت مصوبه ای تصویب کرده بود و براساس آن آیین نامه به اینها مجوز می داد. دوباره این بحث پیش آمد که اینها خیلی شبیه به صداوسیما هستند. گفتند «وی او دی» ها مثل رادیو تلویزیون هستند. چرا قانون های رادیو تلویزیون درباره اینها اعمال نشود؟ ورود پیدا کردیم و سازمان و تشکیلاتی به اسم ساترا درست کردیم و گفتیم همان قوانین و مقرراتی که درباره رادیو تلویزیون داریم، با کمی تفاوت، همین را درباره پلتفرم هایی که در حوزه صوت و تصویر کار می کنند، درباره آنها هم اعمال می کنیم. این بحث خیلی شایع شده است، به حدی که مثلا کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه هم که باید مثلا محتواهای مجرمانه، مطالب محتواهای مجرمانه قانون جرائم رایانه ای را تعیین می کرد، به قدری دوباره صلاحیت خودش را توسعه داد که هر آنچه در عالم واقع، در قوانین ما جرم بود، گفت همه اینها در فضای مجازی جرم هستند؛ بنابراین نگاهی که داریم، کلا نگاه به اینترنت، کنشگرانی که در این فضا فعال هستند و بازیگران این فضا از نظر من از نظر حقوقی و سیاست گذاری مشکل دارد. مشکل هم این است که می خواهیم قوانین و مقررات سنتی خودمان را در فناوری بسیار فرار، پویا و سیال اعمال کنیم. این واقعا شدنی نیست. یعنی قوانین و مقررات ما با معماری اینترنت اصلا سازگار نیست و قابل اعمال نیست. بخشی از اینترنت در کنترل ماست، بخشی از پلتفرم ها در کنترل ماست، نه همه آنها. همان قوانین و مقرراتی که می گوییم به قول معروف حاکمیت ملی داریم و در قلمرو صلاحیت جمهوری اسلامی ایران اعمال می کنیم، همین را باید در فضای مجازی اعمال کنیم. تمام بازیگران این فضا ازجمله مثلا تلگرام و بقیه مانند اینستاگرام و… اگر قانون های ما را رعایت کنند اجازه فعالیت دارند؛ والا اجازه فعالیت نمی دهیم، این از نظر من اشتباهی استراتژیک است. یعنی از سوی برخی، درک درستی از نوع عملکرد این فناوری ها وجود ندارد. این پاسخ اولیه ای است که می توانم به سوال شما داشته باشم.

در بحث سیاست گذاری، اولا مراکز و نهادهایی که در حوزه سیاست گذاری کار می کنند، از نظرم واقعا خیلی عملکرد درستی نداشتند. مثلا مصوبه های شورای عالی مجازی، سراسر ایراد است و مشکل دارد. مصوبه های شورای عالی انقلاب فرهنگی سراسر ایراد و مشکل است. یکی از دلیل هایش این است که اتاق فکرهایی که اینها دارند مشکل دارد. یا مصوبه هایی که قوه قضائیه در این خصوص داشته یا بعدا تصمیم هایی که می گیرد مشکل دارد. اینکه یک قاضی بگوید پلتفرم را به نحوی فیلتر کنید که با هیچ فناوری دیگری قابل بازشدن نباشد، نشان می دهد دانش ما در این خصوص خیلی کم است. فقر دانشی داریم. مثال کشورهای دیگر را عرض می کنم. دغدغه ها را عرض کردم کمابیش مشابه است. در کشورهای دیگر هم دغدغه وجود دارد، ما هم دغدغه هایی داریم. مثلا ما دغدغه حمایت از کودکان داریم، آنها هم دارند. یا آنها دارند و ما هم از آنها یاد گرفته ایم. دغدغه دخالت در انتخابات داریم، آنها هم دارند. دغدغه جرائم پورنوگرافی داریم، آنها دارند، ما هم داریم. همین طور جرائم خرید و فروش محتواهای غیرقانونی و… در پلتفرم ها داریم، آنها هم دارند. احتمال استفاده از آنها در هدف های تروریستی را داریم، آنها هم دارند. ولی نوع واکنش ها متفاوت است. در سیستمی مانند ما، این واکنش عقلایی متناسب با موضوع نیست. اینکه عقلایی می گویم، مثلا از دهه 1990 که اینترنت شروع و ظهور پیدا کرده است، کشورهای دیگر مثل آمریکا گام به گام، متناسب با هر تهدید، واکنش نشان داده اند. مثلا بلافاصله در همین زمان، راجع به حمایت از کودکان در فضای مجازی، اولین قانون را آمریکا وضع کرد. بعد از آن در بحث های مالکیت فکری و کپی رایت که در اینترنت نقض می شود، قانون بعدی خود را وضع کرده است. کم کم هر بحثی پیش آمده، قانون متناسب با آن را وضع کرده است. یعنی هر خطری را همان موقع شناسایی می کند و برای همان خطر، واکنش عقلایی براساس خرد جمعی، شناختی که از فناوری دارد، اینکه شدنی است یا نه، وضع می کند. اروپا هم کمابیش همین کار را کرده است. در اروپا درباره اینترنت، هیچ وقت یک قانون نمی بینید. ده ها قانون درباره اینترنت وجود دارد، درباره موضوع های مختلفش. ما چه کار کردیم؟ هیچ. قانون ها و مقررات مختلفی که داشتیم به لحاظ سنتی، درباره اینترنت هم می گوییم حتما اینها باید اعمال شوند. این اعمال هم شدنی نیست، تمایل پیدا کردیم که ورود کنیم تا قانون جامعی در حوزه پلتفرم ها وضع کنیم که تمام مسائل پلتفرم ها را در آن پیش بینی کنیم. اگر هم نمی توانیم همه مسائل را پیش بینی کنیم، در این قانون، کمیته ها و کارگروه هایی تشکیل می دهیم که آنها حسب مورد ورود پیدا کنند، مانند کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه که آنها واکنش تعریف کنند. با ظهور پدیده های جدید معمولا ما تازه در این مرحله می خواهیم تصمیم بگیریم. در این تصمیم گیری هم باز جای اینکه الگوی کشورهای موفق و توسعه یافته را مدنظر قرار دهیم، مرتب می خواهیم الگوی کشور چین را مدنظر قرار دهیم یا الگوهای دیگر. مثلا در خود چین، شاید اشخاصی هستند که این کار را در سیاست گذاری توصیه می کنند و در سال 2008 ورود پیدا کردند. پلتفرم های غربی و تاثیرگذار را مسدود کردند. مثلا یوتیوب را در سال 2008 و توییتر را در سال 2009 بستند. فیس بوک را در سال 2009 بستند، اینستاگرام را در سال 2014 بستند، جی میل را در 2014 بستند. ولی خودشان پلتفرم های جایگزین دادند. مثلا چیزی را جای توییتر و اینستاگرام دادند، یوکیو را جای یوتیوب فعال کردند، فکر می کنم این اتفاق در سال 2005 رخ داد. وی چت را جای فیس بوک و واتس اپ فعال کردند و همین طور اپ های دیگر. می خواهیم خودمان را با چین مقایسه کنیم؛ این قیاس هم مع الفارق است. ما به هچ وجه نمی توانیم خودمان را حتی با چین مقایسه کنیم؛ به دلیل های متعدد که نمی خواهم به بحث آن ورود پیدا کنم.

در نتیجه ما به زور ورود پیدا کردیم تا قانون های موجود را در فضای مجازی و حتی بحث پلتفرم ها اعمال کنیم؛ در حالی که از تجربه کشورهای موفق استفاده نمی کنیم؛ ولی خود چین از تجربه آمریکا و اروپا، نهایت استفاده را داشت. محتواهای خیلی ساده را عرض می کنم. مثلا درباره پلتفرم ها، قاعده کلی که اروپا یا آمریکا به آن رسیده اند، این است که پلتفرم ها هیچ تعهد کلی یا هیچ وظیفه عامی برای کنترل محتواهایی که در آنها وجود دارد، ندارند. تعهدهای خاص دارند. وظایف خاص در حوزه های خاص؛ ولی به صورت کلی مانند نشریات نیستند که بگوییم مدیرمسئول باید از تمام مفاد مطلبی که در روزنامه او منتشر می شود، آگاه باشد یا فرض بر این است که آگاه است. پس مدیرمسئول، مسئول است. درباره پلتفرم ها چیزی به اسم مدیرمسئول نداریم؛ یعنی نود و خرده ای درصد پلتفرم ها که حالت واسط دارند. کار میزبانی و واسطه انتقال را انجام می دهند یا رابط هستند. اینها از نظر کشورهای توسعه یافته، تعهدی برای اشراف آنچه در داخل اینها مبادله می شود ندارند، مسئولیتی ندارند؛ ولی ما قانون های سنتی خودمان را در این زمینه اعمال می کنیم. اگر در یکی از این پلتفرم ها اطلاعات خلاف قانون مبادله شود، سراغ مدیرعامل آن پلتفرم می رویم، بازداشتش می کنیم، تحت تعقیب قرار می دهیم که چرا اجازه دادید این امر در پلتفرم رخ دهد. مبنای ما چیست؟ می گوییم اشخاصی که در این فضا مرتکب جرم شدند، مباشر هستند، شما هم معاون هستید؛ چون وسیله را در اختیار آنها قرار دادید. این استدلال از بیخ و بن با اقتصاد پلتفرمی سازگار نیست و با ماهیت کار پلتفرمی در دنیا سازگار نیست. هیچ کشوری هم این کار را نکرده است. ما در الگوهایی که دنبال می کنیم، اول الگوی چین را خوب نمی شناسیم، چین آن طور که ما فکر می کنیم نیست. چین خودش از قواعد آمریکا و اروپا تبعیت می کند. در حوزه هایی هم که خود محدودیت هایی گذاشته است، ابتکار عمل داشته و توانسته اپلیکیشن های وطنی محبوبی را ایجاد کند. ما در این زمینه هم موفق نبوده ایم. آن هم دلیل های متعدد دارد؛ یکی از دلیل هایش این است که هنوز در کشور ما، حداقل محیط حقوقی، به بقیه محیط هایش کار ندارم، محیط حقوقی مناسب برای فعالیت پلتفرم ها هنوز ایجاد نشده است. این محیط سنتی است و این محیط سنتی، قدیمی، کهنه، قابل اعمال در فعالیت های پلتفرمی نیست. یا فعالیت های اینها را کلا فریز می کند، قفل و مسدودشان می کند یا اینکه نه، کار خاصی نمی تواند درباره اینها انجام دهد. اشخاص می توانند با vpn هر کاری را که دولت انجام داده است، بی اثر و خنثی کنند و محدودیت های دولت را دور بزنند؛ بنابراین وضع موجود ما تقریبا به این صورت است. پلتفرم ها و کسانی که می خواهند قانون را رعایت کنند، از اینها می ترسند، قدرت خلاقیت و ابتکار عمل را از دست می دهند. کسانی که می خواهند قوانین و مقررات شان را نقض کنند و کاری هم به پلتفرم ندارند، آنها خیلی راحت این کار را می کنند، بدون اینکه خیلی هم تحت تعقیب قرار بگیرند.

چین در حوزه اینترنت یا فضای مجازی، قوانین و مقررات متعددی را وضع کرده است؛ قانون های بسیار. قانون هایی که درباره حمایت از کودکان دارد، درباره رقابت غیر عادلانه در پلتفرم ها و قانون منع انحصاری که درباره پلتفرم ها دارد و اعمال می کند، قانون مربوط به داده های شخصی، قانون های مربوط به امنیت سایبری، همین طور قانون های متعدد در حوزه فضای مجازی و قانون مربوط به تجارت اکترونیک در فضای مجازی. همه این قانون ها باعث شدند چین خودش را همپای کشورهای دیگر، عمدتا آمریکا و تا حدی هم اروپا قلمداد کند. در نتیجه غالبا، مرتب و مستمر از قانون ها و مقررات آمریکا تبعیت می کند یا دست کم تقلید می کند. اینکه تقلید می کند، این طور نیست که عینا قانون آمریکا یا اروپا را ترجمه کند؛ ولی از آن خیلی تاثیر می گیرد. در جاهایی که مربوط به خودش است، در اقتضائات سیاستی و امنیتی که دارد، آنها را هم در کار لحاظ می کند. در بحث مالکیت فکری در فضای مجازی، قانون ها و مقررات خیلی مدرنی دارد. ما در این زمینه چه داریم؟ هیچ، فقط یک قانون تجارت الکترونیک داریم برای سال 82 که قانون تقریبا متروکی شده است. قانون سال 1388 جرائم رایانه ای داریم که این قانون هم برای 88 نیست، سال 83 نوشته شده و تصویبش در سال 88 است. بیشتر هم با توجه به آن زمان، مربوط به «ای تی ام»ها و سیستم های رایانه ای، کامپیوترها، فضای آفلاین و بیشتر مربوط به دوره اینترنت بدون پلتفرم هاست. الان این قانون دوباره قابلیت اعمال درباره پلتفرم ها در بسیاری از موردها را ندارد. در حوزه مالکیت فکری کار خاصی نکرده ایم. در حوزه های دیگر از جمله حوزه رقابت، هنوز سرگردانیم. ساترا برای خودش سندی دارد، مرکز ملی فضای مجازی کاری انجام می دهد، شورای رقابت هم طور دیگری عمل می کند. به هر حال نه در بحث مالکیت های فکری، نه در بحث رقابت، نه در بحث جرائم رایانه ای و نه در بحث حمایت از کودکان، نه حتی در بحث تهدیدهای امنیتی در فضای مجازی… . مثلا آمریکا چندین قانون فقط برای امنیت شبکه های سایبری خود دارد. همین طور آمریکا قانون های متعددی درباره دیتا بریج دارد. اگر داده های پلتفرم ها هک شد و درز پیدا کرد، باید چه کارهایی انجام دهند؟ چین هم همین ها را دارد. ما هیچ کدام از این اقتضائات محیط پلتفرمی به تعبیر اروپایی ها امن پیش بینی پذیر قابل اعتماد شفاف را نداریم. همین موردهایی که عرض کردم، آخرین مصوبه اتحادیه اروپا درباره پلتفرم ها می گوید هدف مصوبه ای که اروپا درباره سرویس های اینترنتی دارد، این است که می خواهد محیط آنلاین امن ایجاد کند، محیط آنلاین پیش بینی پذیر ایجاد کند، محیط آنلاین شفاف ایجاد کند و محیط آنلاین قابل اعتماد. متاسفانه هیچ کدام از این موردها را در موضوعی که باید داشته باشیم، نداریم. برخی اسناد به صورت پراکنده داریم. مثلا شورای عالی فضای مجازی تصویب کرده یا جای دیگر؛ ولی این سندها هم ایرادهای بسیار زیادی هم به لحاظ شکلی هم ماهیتی دارند، هم به لحاظ قابلیت اعمال. اجرای اینها مشکل دارند. پاسخ اولیه ای که خدمت شما عرض کردم که مشکل ناشی از شناخت این فناوری است یا نیست؟ آن را مقداری اصلاح می کنم. اشاره کردم فناوری را می شناسیم، کارویژه ها را می شناسیم؛ ولی به نظرم می آید از نظر اعمال قانون ها و مقررات، باز این محیط را خوب نمی شناسیم. اینکه می گویم محیط را خوب نمی شناسیم، بحث این است که بخش عمده زیرساخت های پلتفرمی دنیا، خارج از ایران است. بخش اعظم آنها در آمریکاست یا الان در چین هستند. ما نمی توانیم قانون ها و مقررات خودمان را بر آنها اعمال کنیم. این را باید بفهمیم. اینکه اینها را چگونه باید متقاعد کنیم که این قانون ها را رعایت کنند، بحث دیگری است که در این زمینه هم چندان ابتکار خاصی نداشته ایم. در نهایت گفته ایم قانون ها و مقررات ما را رعایت کنید تا اجازه فعالیت داشته باشید. قانون ها و مقررات ما برای آنها قابل فهم نیست، قابل رعایت برای آنها نیست؛ چون بخش درخورتوجهی از همین قانون هایی که عرض کردم، احکام مشخص خاصی درباره فضای پلتفرمی ندارند. بخش درخورتوجهی از آنها ایراد دارد، قابل اعمال و اجرا نیست؛ آنها هم اینها را نمی فهمند و نمی پذیرند که قانون ها و مقررات مسئله دار ما را در عمل رعایت کنند؛ ولی چین، خوب فهمیده است. هم محیط فنی موضوع را فهمیده است؛ چون با آمریکا از جنبه های مختلف رقابت می کند، هم محیط حقوقی آن را خوب فهمیده است؛ یعنی اگر بتوانید وارد اداره فضای سایبری چین شوید، نزدیک به 20، 30 مصوبه بسیار مهم و درست و حسابی درباره فضای مجازی و پلتفرم ها دارند. در تک تک موضوع هایی که آمریکا ورود کرده است؛ مثلا شفافیت الگوریتمی، استفاده از بات ها درباره تعرض به داده های شخصی، درباره بحث مسئولیت مدیران پلتفرم ها، مسئولیت ناشی از عیب محصول در پلتفرم ها که چین از آنها الگوبرداری کرده است، ما نکرده ایم. به همین خاطر می گویم خودمان را نباید با چین مقایسه کنیم؛ وگرنه خیلی خوشحال می شوم اگر بتوانیم از چین هم تبعیت کنیم، اقتباس کنیم و چین الگوی ما باشد؛ ولی اگر چین را درست و حسابی بشناسیم.

در یک دوره زمانی در کشور ما، دولت جریان اطلاعات را کامل کنترل می کرد؛ در زمانی که اینترنت وجود نداشت. مطبوعات را کنترل می کرد، کتاب را کنترل می کرد، فیلم و سریال و موبایل چت ها و مکاتبه ها، همه را می توانست کنترل کند. در نتیجه به قول معروف افکار عمومی را براساس این کنترل می کرد. از زمانی که اینترنت وارد کشور ما شده است، ابزارهای کنترل جریان اطلاعات در کشور ما بی خاصیت شده اند. دولت هم متاسفانه هیچ کاری نکرد و همین طور دست روی دست گذاشت، قانون های سنتی خودش را خواست در این زمینه اعمال کند و بعد، هیچ کدام از اینها جواب ندادند. به همین خاطر هم از نظر من، بزرگ ترین چالش دولت ما -دولت را به معنای عام کلمه عرض می کنم- این است که بخش درخورتوجهی از ابزارها -منظور از ابزارها، سیاست ها، قانون ها و مقررات و تشکیلاتی که ایجاد کردیم، انواع هیئت هایی که ایجاد کردیم و انواع کمیسیون ها و انواع ستادها- بی خاصیت می شوند؛ یعنی هدف هایی که قبلا داشتند، هدف های کنترلی و نظارتی دیگر کار نمی کند و برای فضای جدید جواب نمی دهد. از آن طرف هم دولت طرح جدیدی ایجاد نکرده، فکر جدید و نقشه جدیدی را طراحی نکرده که بتواند دست کم دغدغه های خودش را به طریق دیگری دنبال کند. در نتیجه چون دولت ما حالت صفر و صدی داشته است، در گذشته می توانسته نزدیک به صد کنترل داشته باشد که الان به نزدیک صفر رسیده که کنترل خیلی خاصی در این فضا ندارد. این منشا نگرانی است که به نظرم درست است. تا زمانی که واقعا به لحاظ کارشناسی و با نگاه باز، نه با نگاه های بسته که بخواهند همین قانون ها و مقررات موجود را اعمال کنیم، تا زمانی که نگاه باز و نگاه کارشناسی وجود نداشته باشد، واقعا آسیب هایی که این فضا دارد، تمام نمی شود… . این فضا هم آسیب دارد و هم منافعی برای خودش دارد. به طور طبیعی آسیب های آن در دولت ما کنترل پذیر نخواهد بود. این آسیب ها که واقعی هستند و همه باید نگرانش باشند یا حداقل آسیب هایی که دولت فکر می کند آسیب هستند، آنها را هم نمی تواند درست کنترل کند؛ آسیب های فرضی.

منبع: شرق