گزارش وضعیت تجارت الکترونیکی ایران در سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد که با وجود محدودیت‌های اینترنتی روی دسترسی به شبکه‌های اجتماعی که از سال گذشته شدت گرفت و باعث خسارت‌های جبران‌ناپذیر به کسب و کارها شد، با این وجود این فعالان هنوز استفاده از شبکه‌های اجتماعی را به عنوان یکی از پنجره‌های اصلی ارائه کالا و خدمات خود انتخاب کرده‌اند.
طبق گزارش سالانه تجارت الکترونیکی ایرانی، ۴۰ درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی، علاوه بر وب سایت، بیشتر از شبکه‌های اجتماعی برای عرضه کالا و خدمات استفاده می‌کنند. طبق تحلیل وب‌سایت مارتک روی این گزارش، همچنین در میان شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های مختلف، اینستاگرام فیلتر شده با ۵۵ درصد بیشترین سهم استفاده را در میان واحدهای تجارت الکترونیکی دارا بود است. بعد از اینستاگرام هم دو سرویس فیلتر شده دیگر، یعنی تلگرام با ۴۱ درصد سهم و واتس‌اپ با ۳۷ درصد سهم قرار دارند.
این گزارش ارزش اسمی معاملات تجارت الکترونیکی در سال گذشته را ۱.۸۳۳ هزار میلیارد تومان اعلام کرده که نسبت به سال قبل ۴۸ درصد رشد داشته است. از سوی دیگر طبق داده‌های این گزارش، ۸۵ درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی، بیشتر از تامین مالی شخصی برای توسعه کسب و کار خود استفاده می‌کنند.
اینترنت به عنوان زیرساخت تجارت الکترونیکی
یکی از زیرساخت‌های اصلی توسعه تجارت الکترونیکی در کشور، به میزان رشد استفاده از اینترنت و دستگاه‌های دیجیتالی در کشور باز می‌گردد. مرکز توسعه تجارت الکترونیکی با توجه به آمارهای وزارت ارتباطات اعلام کرده که ضریب نفوذ اینترنت در سال گذشته به ۱۳۷ درصد رسیده که نسبت به سال قبل‌تر آن ۸ درصد رشد داشته است.
همچنین ضریب نفوذ تلفن همراه در سال ۱۴۰۱ برابر با ۱۷۵ درصد شده که نسبت به سال قبل‌تر از آن تنها ۵ درصد رشد داشته است. از سوی دیگر طبق اعلام مرکز توسعه تجارت الکترونیکی، بیش از ۱ میلیون و ۸۹۰ هزار گواهی امضای الکترونیکی صادر شده که نسبت به سال قبل ۴۴ درصد رشد داشته است.
عملکرد بخش تجارت الکترونیکی
در بخش دیگر گزارش به بررسی عملکرد تجارت الکترونیکی در سال ۱۴۰۱ پرداخته شده است. برای نشان دادن این عملکرد هم، شاخص‌هایی نظیر ارزش اسمی تجارت الکترونیکی، تعداد معاملات تجارت الکترونیکی و ارزش حقیقی تجارت الکترونیکی محاسبه شده‌اند. همچنین گفته شده که در این بخش نحوه پاسخگویی واحدهای تجارت الکترونیکی به شکایات دریافتی، به عنوان یکی از ملاک‌های سنجش عملکرد واحدهای تجارت الکترونیکی در نظر گرفته شده است.
ارزش اسمی معاملات تجارت الکترونیکی که از مبلغ تراکنش‌های خرید از طریق درگاه پرداخت اینترنتی به همراه مبالغ پرداخت در محل و سایر روش‌های پرداخت به دست آمده است برابر با ۱.۸۳۳ هزار میلیارد تومان برآورد شده است. تغییرات ارزش اسمی معاملات تجارت الکترونیکی در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ در این گزارش ۴۸ درصد رشد را نشان می‌دهد.
این گزارش تعداد کل تراکنش‌های تجارت الکترونیکی که از طریق محاسبه تعداد تراکنش‌های خرید از طریق درگاه پرداخت اینترنتی به همراه مبالغ پرداخت در محل و سایر روش‌های پرداخت به دست آمده را ۲ میلیارد و ۹۸۳ میلیون و ۵۷۹ هزار و ۸۲۸ عدد اعلام کرده است. تعداد تراکنش‌های تجارت الکترونیکی در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ منفی ۱۷ درصد بوده است.
از سوی دیگر متوسط مبلغ تراکنش‌های تجارت الکترونیکی که از طریق محاسبه ارزش کل گردش مالی تجارت الکترونیکی به تعداد کل تراکنش‌های تجارت الکترونیکی به دست آمده برابر با ۶۱۴ هزار تومان بوده است.
همچنین ارزش معاملات الکترونیکی دولت براساس گزارش سامانه تدارکات الکترونیکی دولت ۶۵۳ هزار میلیارد تومان گزارش شده است. از سوی دیگر داده‌های این گزارش حاکی از رشد ۱۸ درصدی تعداد خرید از طریق پایانه‌های فروشگاهی و کاهش ۱۷ درصدی خرید از طریق درگاه پرداخت اینترنتی IPG است.
به نظر می‌رسد رشد فزاینده کارتخوان‌های فروشگاهی در شبکه پرداخت در کنار محدودیت‌های رگولاتوری بر ارائه درگاه پرداخت اینترنتی به کسب و کارها باعث کاهش سهم درگاه پرداخت اینترنتی از تجارت الکترونیکی شده است. همچنین ۷۱ درصد از فروشگاه‌های تجارت الکترونیکی درگاه پرداخت اینترنتی را اصلی‌ترین روش دریافت وجه عنوان کرده‌اند. از مجموع ۱.۸۳۳ هزار میلیارد تومان حجم تجارت الکترونیکی ۱۲۸۳ میلیارد تومان آن از طریق درگاه اینترنتی انجام شده است. در این گزارش سهم مبلغی کالا و خدمات از تراکنش خرید اینترنتی به ترتیب ۲۷ و ۷۳ درصد ارزیابی شده است. همچنین سهم تعدادی کالا و خدمت نیز به ترتیب ۹ و ۹۱ درصد بوده است.
آهنگ کند رشد تجارت الکترونیکی در ایران
در حالی که در سال‌ها ۹۷ تا ۹۹ خبر از رشدهای بالای ۱۰۰ درصدی در حوزه تجارت الکترونیکی ایران بود، اما در سال ۱۴۰۰ و با تغییر دولت این رشدهای صدبرابری کاهش قابل توجه‌ای پیدا کرد. برای نمونه در حالی که میزان ارزش اسمی تجارت الکترونیکی در سال ۱۳۹۷ با ۲۰۸ هزار میلیارد تومان در سال ۱۳۹۸ با ۱۰۳ درصد رشد به ۴۲۳ هزار میلیارد رسید، در سال ۱۳۹۹ این رقم به ۱.۰۹۷ هزار میلیارد تومان رسید و نسبت به سال قبل خود رشد ۱۵۹ برابری را نشان داد.
با این حال این رشد در سال ۱۴۰۰ متوقف شد. تاجایی که ارزش اسمی تجارت الکترونیکی در سال ۱۴۰۰ به ۱.۲۳۷ هزار میلیارد تومان رسید و نسبت به سال قبل خود تنها ۱۳ درصد رشد نشان داد. همچنین طبق گزارش جدید تجارت الکترونیک این میزان در سال ۱۴۰۱ برابر با ۱.۸۳۳ هزار میلیارد تومان شده است که نسبت به سال گذشته خود رشد ۴۸ درصدی داشته است.
همانطور که تصویر زیر قابل مشاهده است، میزان رشد ارزش اسمی تجارت الکترونیکی به نسبت میزان رشد ارزش اسمی تولید ناخالص داخلی بدون نفت کمتر است. از جمله دلایل این مسئله طبق گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونیکی، می‌تواند به دلیل نوپا بودن حوزه تجارت الکترونیکی و نیاز این اکوسیستم به فرهنگ‌سازی مناسب در جامعه به منظور توسعه بیشتر باشد.
طبق این گزارش تعداد کل معاملات تجارت الکترونیکی در سال ۱۴۰۱ به حدود سه میلیارد فقره رسیده است. این میزان نسبت به سال قبل با کاهش ۱۷ درصدی همراه بوده است. مطابق آمار، تعداد کل تراکنش‌های تجارت الکترونیکی که صرفا از طریق درگاه پرداخت اینترنتی انجام شده است، در سال ۱۴۰۱ معادل ۱.۵ میلیارد تراکنش بوده است (بانک مرکزی ۱۴۰۱). این میزان نسبت به سال قبل، با کاهش ۱۷ درصدی همراه بوده است. در نمودار زیر تعداد معاملات تجارت الکترونیکی طی سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱ قابل مشاهد است.
اینستاگرام محبوب برای فروش کالا
گزارش وضعیت تجارت الکترونیکی در ایران نشان می‌دهد که با وجود گذشت نزدیک به یک سال از فیلترینگ اینستاگرام این شبکه اجتماعی هنوز یک کانال محبوب برای عرضه کالا و خدمات بین کسب وکارهای ایرانی است. همچنین این گزارش نشان می‌دهد که کسب و کارها از شبکه‌های اجتماعی برای یکی از راه‌های اصلی فروش محصولات و خدمات خود استفاده می‌کنند.
در میان واحدهای تجارت الکترونیکی، حدود ۴۰ درصد از واحدها، شبکه‌های اجتماعی را به عنوان اصلی‌ترین روش ارائه کالا خدمت خود درفضای تجاری، مکمل در کنار بکارگیری وب‌سایت انتخاب کرده‌اند. ۲۶ درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی استفاده از تلفن، ۲۳ درصد استفاده از پیام‌رسان‌ها و ۱۱ درصد استفاده از نرم‌افزار تلفن‌همراه را به عنوان بیشترین روش ارائه کالا خدمت خود در فضای تجاری مکمل همراه با بکارگیری وب‌سایت انتخاب کرده‌اند.
از سوی دیگر این مرکز در گزارش خود و طبق نتایج نظرسنجی که انجام داده مشخص کرده که در بین شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های مختلف همچنان اینستاگرام پیشتاز استفاده در واحدهای تجاری است.
در واقع طبق نتایج این نظرسنجی، در میان شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های مختلف، اینستاگرام با ۵۵ درصد بیشترین سهم استفاده را در میان واحدهای تجارت الکترونیکی دارا بود است.
در این نظر سنجی هر واحد تجارت الکترونیکی امکان انتخاب هم زمان چند روش عرضه را از میان پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی مختلف دارا بوده است. بعد از اینستاگرام، هم دو پلتفرم فیلتر شده در کشور یعنی تلگرام با ۴۱ درصد سهم و واتس‌اپ با ۳۷ درصد سهم قرار دارند.
برعکس ادعای وزیر ارتباطات که می‌گوید میزان استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی در بین مردم و کسب و کارها در حال رشد است، حداقل این گزارش نشان می‌دهد که پیام‌رسان‌های بومی نقشی در توسعه فعالیت واحدهای تجارت الکترونیکی نداشته‌اند.
طبق نظرسنجی مرکز توسعه تجارت الکترونیکی، میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های بومی به عنوان فضای تجاری مکمل بسیار اندک است. به طوری که در این بین ایتا تنها ۲۱ درصد سهم دارد و بعد از آن روبیکا با ۱۴ درصد سهم، بله با ۱۱ درصد سهم، سروش با ۵ درصد سهم قرار گرفته‌اند.
در این گزارش با تکیه بر گزارش جهانی منتشر شده در ژانویه سال ۲۰۲۳، تعداد کاربران فعال شبکه‌های اجتماعی ایران در سال ۲۰۲۲، حدود ۴۸ میلیون نفر گزارش شده است. با این حساب ضریب نفوذ شبکه‌های اجتماعی در ایران در این سال حدود ۵۴ دردصد برآورد شده است. همچنین بر این اساس حدود ۴۵ درصد از کاربران شبکه‌های اجتماعی را بانوان و حدود ۵۵ درصد را آقایان تشکیل داده‌اند. تعداد کاربران فعال در شبکه‌های اجتماعی در جهان در سال ۲۰۲۲، نزدیک به ۵ میلیارد نفر گزارش شده و ضریب نفوذ شبکه‌های اجتماعی در جهان حدود ۶۰ درصد بوده است. (دیتاریپورتال، 2022)
تغییر مبلغ تراکنش‌های خرید از طریق درگاه پرداخت اینترنتی
براساس داده‌های مرکز توسعه تجارت الکترونیکی با استناد به آمار بانک مرکزی، مجموع مبلغ تراکنش‌های خرید اینترنتی در سال ۱۴۰۱ حدود ۱.۳ هزار میلیارد تومان بوده است. این میزان نسبت به سال قبل با رشد ۴۸ درصدی همراه بوده است. نمودار زیر میزان تغییرات مبلغ تراکنش‌های خرید اینترنتی از طریق درگاه پرداخت اینترنتی در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱ را نشان می‌دهد. (اعداد به هزار میلیارد تومان است)
با توجه به داده‌های تصویر زیر سال ۱۴۰۱ در مقایسه با سال گذشته، مبالغ خرید اینترنتی در اکثر ماه‌های سال با رشد همراه بوده است. این میزان رشد در نیمه دوم سال ۱۴۰۱ بیشتر از نیمه اول همین سال بوده است.
همچنین تعداد تراکنش‌ها در ۹ ماه نخست سال ۱۴۰۱، نسبت به مدت زمان مشابه در سال‌های قبل با کاهش همراه بوده است. از سوی دیگر متوسط مبلغ تراکنش‌های تجارت الکترونیکی در سال ۱۴۰۱ برابر با ۶۱۴ هزار تومان برآورد شده است که این میزان به نسبت سال قبل ۷۹ درصد رشد داشته است.
سرمایه‌گذاری شخصی در تجارت الکترونیکی
این گزارش نشان می‌دهد که بیشترین حجم سرمایه‌گذاری در تجارت الکترونیکی به صورت شخصی بوده است. براین اساس ۸۵ درصد تامین مالی که در بخش تجارت الکترونیکی صورت گرفته از سوی خود اشخاص و تامین مالی از طریق شتاب‌دهنده‌ها، VCها و فروشندگان کسب‌وکار ۶ درصد، جمع‌سپاری مالی و دولتی ۲ درصد و سایر روش‌ها نیز ۵ درصد از روش‌های تامین مالی در تجارت الکترونیکی را شامل می‌شوند.
در سهم روش‌های ارسال و تحویل کالا نیز شرکت ملی پست با ۶۰ درصد در صدر قرار دارد و به ترتیب شرکت‌های پست خصوصی با ۱۲ درصد، شرکت‌های باربری بین شهری ۱۱ درصد، شرکت‌های پیک خصوصی ۹ درصد و ۸ درصد شبکه توزیع کسب‌وکار، بازار ارسال کالا را در دست دارند.
اینماد برای ۳۳ درصد سایت‌ها
کل واحدهای تجارت الکترونیکی در حدود ۴۷۰ هزار وب‌سایت ارزیابی شده که از این تعداد تنها ۱۴۰ هزار و ۹۹۰ وب‌سایت دارای اینماد هستند و در حدود ۱۶ هزار و ۴۵۷ وب‌سایت نیز اینماد خاکستری دارند. بر این اساس، تعداد کل اینمادها فعال به نسبت سال قبل ۱۷ درصد رشد داشته و تعداد کل اینمادها نیز ۱۱ درصد رشد را تجربه کرده است. همچنین این گزارش نشان می‌دهد در حدود ۳۳ درصد از کل وب‌سایت‌های فعال تجارت الکترونیکی دارای اینماد هستند و بخش عمده‌ای از بازار تجارت الکترونیکی بدون اینماد مشغول به فعالیت هستند. این گزارش مشخص کرده که ۴۵ درصد فروشگاه‌های فعال دارای اینماد در تهران هستند و فروشگاه‌های فعال در کلان‌شهرهایی چون اصفهان، فارس و مشهد به ترتیب تنها ۸ و ۵ و ۷ درصد دارای اینماد هستند. به نظر می‌رسد تمرکز اینماد با وجود الزامی بودن بیشتر در پایتخت کشور است.
بیشترین حوزه فعالیت واحدهای تجارت الکترونیکی دارای اینماد، با ۲۰ درصد به فروشگاه تخصصی کالای پوشیدنی و ملزومات شخصی و منزل تعلق دارد و ۱۳ درصد به فروشگاه تخصصی تجهیزات و ماشین آلات و ۸ درصد خدمات فناوری اطلاعات، ۷ درصد فروشگاه تخصصی محصولات شیمیایی، دارویی، آرایشی و بهداشتی، ۶ درصد فروشگاه تخصصی محوصلات کشاورزی ساختمانی و صنعتی و ۴۶ درصد نیز سایر زمینه‌ها را شامل می‌شود.
حوزه فعالیت واحدهای تجارت الکترونیکی دارای اینماد به ترتیب ۶۵ درصد به فروش کالا، ۳۳ درصد به فروش خدمات مرتبط است و ۸۴ درصد صاحبان کسب‌وکارهای دارای اینماد مرد و ۱۶ درصد نیز زنان هستند و ۴۴ درصد این افراد در گروه سنی ۳۰ تا ۴۰ سال قرار می‌گیرند.